हायड्रोपोनिक फार्मिंग (Hydroponic Farming) हा आज कृषी उद्योगात चर्चेचा शब्द आहे; अनेक स्टार्टअप्स आणि उद्योजक त्यांचे हायड्रोपोनिक फार्म सुरू करण्यास उत्सुक आहेत; या लेखात हायड्रोपोनिक शेतीची मूलभूत माहिती जाणून घेऊ.
चला सुरवात करूया,
हायड्रोपोनिक म्हणजे काय?
“हायड्रोपोनिक” हा ग्रीक शब्द आहे ज्याचा अर्थ हायड्रो म्हणजे “पाणी” आणि पोनिक म्हणजे “काम”.
खनिज खतांच्या द्रावणांचा वापर करून मातीशिवाय पाण्यात झाडे वाढवण्याचे तंत्र हायड्रोपोनिक्स म्हणून ओळखले जाते.
हायड्रोपोनिक प्रणाली मध्ये मुळ आणि अंकुर वाढीसाठी पोषक तत्वांनी युक्त द्रावण (पाणी) वापरतात.
डॉ.डब्ल्यू.एफ.गेरिके यांनी तंत्रज्ञानाची ओळख करून दिली. 1937 मध्ये युनायटेड स्टेट्समध्ये त्यांनी या पद्धतीने लागवड केलेल्या टोमॅटोची भरपूर रोपे सार्वजनिकपणे प्रदर्शित केली. हे तंत्रज्ञान पुढे पसरले आणि वेक आयलंडमध्ये सैन्यासाठी ताज्या भाज्या पुरवल्या गेल्या.
कीटकनाशके आणि खतांच्या पारंपारिक वापरामुळे सध्या अनेक जमिनी त्यांची पोषक मूल्ये गमावत आहेत.
सध्या, शेती फक्त खेड्यांपुरती मर्यादित नाही, ती शहरी आणि निमशहरी भागात पुढे जात आहे जिथे अधिक योग्य जमीन असणे आवश्यक आहे.
येथे हायड्रोपोनिक शेती हे इच्छित पिके घेण्यासाठी एक अतिशय उपयुक्त तंत्रज्ञान बनते. पारंपारिक शेतीमध्ये, माती पोषक तत्वांचा साठा म्हणून काम करते, तर हायड्रोपोनिक शेतीमध्ये पाणी-आधारित द्रावण वाढणाऱ्या पिकांना सर्व आवश्यक पोषक तत्वे पुरवते.
हायड्रोपोनिक प्रणालीमध्ये विविध साधने आणि उपकरणे असतात जी एकत्र पॅक केली जातात. ज्या माध्यमाने झाडे उगवली आहेत त्यात कोणतेही पोषक तत्व नसतात. म्हणून, हायड्रोपोनिक शेतकर्‍यांनी वनस्पती वाढण्यास मदत करण्यासाठी या निष्क्रिय माध्यमात विशेष तयार केलेले पोषक-दाट द्रावण मिसळणे आवश्यक आहे.
खर्च इनपुट, कौशल्य पातळी, जागेची उपलब्धता आणि आवश्यक पर्यावरण प्रवेश यावर आधारित हायड्रोपोनिक प्रणालीचे प्रामुख्याने सहा प्रकार आहेत. हे ढोबळपणे दोन गटांमध्ये विभागले जाऊ शकते:
निष्क्रिय हायड्रोपोनिक प्रणाली (Passive Hydroponic Systems)
यामध्ये, कोणत्याही यांत्रिक प्रभावाशिवाय केशिका बल क्रिया वापरून मुळांना पोषक द्रावण पुरवले जाते. विक हायड्रोपोनिक प्रणाली या वर्गातील आहे.
सक्रिय हायड्रोपोनिक प्रणाली (Active Hydroponic Systems)
यामध्ये, पोषक द्रावण आणि वायुवीजन प्रसारित करण्यात मदत करण्यासाठी काही यंत्रणा प्रभाव लागू केला जातो. पंप मुळांना पोषण आणि वायुवीजन देण्यासाठी जबाबदार असतात. इतर पाच प्रकारच्या हायड्रोपोनिक प्रणाली या श्रेणीतील आहेत.
हायड्रोपोनिक प्रणालीचे प्रकार (Types Of Hydroponic Systems)
विक प्रणाली (Wick System)
ही सर्वात सोपी हायड्रोपोनिक प्रणाली आहे ज्याला पोषक द्रव्यांच्या वाहतुकीसाठी कोणत्याही यंत्रणेची आवश्यकता नसते. विक प्रणाली तेलाच्या दिव्याप्रमाणेच कार्य करते. टाकीपासून थरापर्यंत जाणाऱ्या कापूस किंवा नायलॉन विक्सच्या साहाय्याने मुळे पोषक द्रव्ये शोषून घेतात.
सब्सट्रेट हे वाढणारे माध्यम आहे जे वनस्पतीच्या मुळांना अँकरिंग आणि वायुवीजन प्रदान करते. सब्सट्रेट मटेरिअलमध्ये नारळाचे फायबर, पर्लाइट लेयर, वर्मीक्युलाईट, मातीचे खडे, लावा खडक इत्यादी असू शकतात.
ट्रे किंवा कंटेनरच्या तळाशी विकीचे एक टोक टाकून वाढत्या माध्यमात विक प्रणालीमध्ये प्रवेश केला जातो. दुसऱ्या टोकाला जलाशय किंवा कंटेनरमध्ये टांगून पोषक द्रावण गाठले जाते.
वात वर, मुळांभोवतीचे माध्यम ओले होईपर्यंत द्रव प्रवाहित होईल. मध्यम सुकल्यानंतर वात पुन्हा एकदा द्रव शोषून घेईल. विक सिस्टीम लहान वनस्पतींसाठी सर्वोत्तम आहेत आणि बर्याचदा सौंदर्यपूर्ण बागकामात वापरल्या जातात.
विक प्रणाली मोठ्या प्रमाणावर स्वीकारली जात नाही कारण पोषक द्रावण ऑक्सिजनमध्ये कमी होऊ शकते. यासोबतच, वाढत्या माध्यमात उपस्थित असलेल्या खनिज क्षारांचा साठा रोखण्यासाठी आठवड्यातून एकदा झाडांना साध्या, ताज्या पाण्याने धुणे आवश्यक आहे.
डीप वॉटर कल्चर (DWC) प्रणाली (Deep Water Culture (DWC) System)
DWC प्रणाली ही हायड्रोपोनिक प्रणालीचा सर्वात सोपा आणि प्रभावी प्रकार आहे. या प्रणालीमध्ये, पुरेसा ऑक्सिजन मिळविण्यासाठी वनस्पतीची मुळे सतत पोषक द्रव पाण्यात बुडविली जातात.
झाडे सहसा फोम प्लास्टिकपासून बनविलेल्या प्लॅटफॉर्मवर निश्चित केली जातात. हा प्लॅटफॉर्म पोषक द्रावणाने भरलेल्या टाकीत ठेवला जातो.
एक विशेष हवा पंप पोषक द्रावणाच्या वायुवीजनास मदत करतो. झाडाची मुळे 24 तास पाण्यात बुडत असल्याने, बुरशी आणि बुरशीचे संचय टाळण्यासाठी नियमितपणे द्रावण बदलणे अत्यंत महत्वाचे आहे.
DWC प्रणाली प्रामुख्याने लहान आणि वेगाने वाढणारी रोपे लागवड करण्यासाठी वापरली जाते, उदाहरणार्थ, सॅलड आणि लेट्यूस.
फ्लड आणि ड्रेन प्रणाली (The Ebb And Flow System)
या प्रणालीला फ्लड आणि ड्रेन पद्धत असेही म्हणतात. प्रणाली व्यापकपणे स्वीकारली गेली आहे आणि राखण्यासाठी मधल्या स्तरावरील कौशल्याची आवश्यकता आहे.
या व्यवस्थेतील झाडे एका ट्रेमध्ये ठेवली जातात ज्यामध्ये वेळोवेळी पोषक तत्वांनी समृद्ध पाणी दिले जाते.
ट्रेच्या खाली एक बुडलेला पंप स्थापित केला जातो, जो ट्रेमध्ये पोषक द्रावणाने भरतो. एकदा पाणी निर्धारित पातळीपर्यंत पोहोचले की, ओव्हरफ्लो पाईप जलाशयात पोषक द्रावण परत काढून टाकते.
संपूर्ण पूर चक्रादरम्यान ऑक्सिजन-खराब हवा रूट सिस्टममधून बाहेर ढकलली जाते. जेव्हा पोषक द्रावण परत काढून टाकले जाते, तेव्हा ऑक्सिजन समृद्ध हवा वाढत्या माध्यमात खेचली जाते.
परिणामी, मुळांना पुरेसा ऑक्सिजन मिळतो आणि ते अधिक पोषक द्रव्ये घेऊ शकतात.
पूर आणि निचरा प्रणालीद्वारे गुरुत्वाकर्षणाचा वापर सतत पुनर्वापरासाठी जलाशयात पाणी परत करण्यासाठी केला जातो.
हेच पाणी एका वेळी साधारण आठवडाभर वापरता येते. जेव्हा पाणी बदलण्याची वेळ येते तेव्हा ताजे पोषक घटक जोडण्यासाठी आवश्यक असतात.
न्यूट्रियंट फिल्म टेक्निक (Nutrient Film Technique)
या हायड्रोपोनिक तंत्रात, झाडे उथळ पाण्याच्या प्रवाहात उभी असतात ज्यात वनस्पतींच्या वाढीसाठी आवश्यक असलेले सर्व विरघळलेले पोषक असतात.
परिणामी, झाडांच्या मुळांमध्ये वाढणाऱ्या टाक्या पाण्याने सतत भरल्या जातात. वनस्पतींना आवश्यक असलेली पोषक तत्वे जलाशयात असतात.
जेव्हा ते पौष्टिक द्रावणाच्या संपर्कात येतात तेव्हा झाडे मुळांच्या टिपांमधून पोषक द्रव्ये शोषून घेतात. पोषक तत्वांनी युक्त द्रावण गुरुत्वाकर्षणाच्या शक्तीने वाहते.
द्रावणाचा प्रवाह ऑक्सिजन देखील प्रदान करतो, जो वनस्पतीच्या मुळांच्या आरोग्यासाठी फायदेशीर आहे.
साधारणपणे, पाण्याचा प्रवाह चांगला होण्यासाठी वाढणाऱ्या ट्रेला झुकवले पाहिजे. झाडांना आधार कॉलर किंवा वाढणारी टोपली धरून ठेवली जाते आणि हवेशिवाय इतर कोणतेही माध्यम वापरले जात नाही. त्यामुळे झाडाला जास्त ऑक्सिजन मिळू शकतो ज्यामुळे त्याच्या वाढीला गती मिळते.
NFT तंत्र उभ्या शेतीसाठी सर्वात योग्य आहे, हलक्या वजनाच्या, जलद वाढणाऱ्या वनस्पतींसाठी आदर्श आहे ज्यांना जास्त समर्थनाची आवश्यकता नाही.
ठिबक प्रणाली (Drip System)
ठिबक प्रकारची हायड्रोपोनिक्स प्रणाली पारंपरिक फील्ड सूक्ष्म सिंचन तंत्राच्या तत्त्वावर आधारित कार्य करते. ठिबक प्रणाली हायड्रोपोनिक्स प्रत्येकाच्या गरजेनुसार प्रत्येक वनस्पतीला पोषक तत्वांचे पाणी वितरीत करण्यासाठी पाण्याच्या पंपाद्वारे चालवलेल्या नळ्यांची प्रणाली वापरते.
पंप सहसा टाइमरशी जोडलेला असतो जो सिंचन वेळापत्रक स्वयंचलित करतो. ठिबक प्रणाली पौष्टिक-दाट पाणी थेट झाडांच्या पायथ्यापर्यंत पोहोचवते. त्यामुळे पाण्याचे बाष्पीभवन कमी करून झाडाची मुळे ओलसर ठेवण्यास मदत होते.
ठिबक हायड्रोपोनिक प्रणालीचे दोन प्रकार आहेत:
अ) पुनर्प्राप्ती ठिबक प्रणाली (Recovery Drip System)
या प्रणालीला रिक्रिक्युलेटिंग ड्रिप हायड्रोपोनिक प्रणाली म्हणून देखील ओळखले जाते कारण, या प्रणालीमध्ये, अतिरिक्त पाणी टाकीमध्ये परत जाते आणि त्याचा पुन्हा वापर केला जातो. कोणत्याही प्रकारची अचूक जलव्यवस्थापन योजना आवश्यक नाही; म्हणून, एक साधा टाइमर चांगले कार्य करू शकतो.
तथापि, द्रावणाच्या pH पातळीचे काळजीपूर्वक निरीक्षण केले पाहिजे, ज्यामुळे झाडांच्या वाढीवर परिणाम होऊ शकतो.
ब) नॉन-रिकव्हरी ड्रिप सिस्टम ( Non-Recovery Drip System)
ही प्रणाली पोषक-दाट पाण्याचा पुनर्वापर करत नाही, म्हणून टाइमर अचूकपणे सेट केला पाहिजे. अन्यथा, पाण्याचा जास्त प्रमाणात पुरवठा मुळांना हानी पोहोचवू शकतो आणि परिणामी मुळे कुजतात. द्रावणाची pH पातळी आणि पोषक तत्वांचा समतोल तपासण्याची आवश्यकता नाही कारण ते समान राहतात. त्यामुळे, देखभाल करणे सोपे आहे. पाईप्सची अडचण टाळण्यासाठी वाढत्या माध्यमाला स्वच्छ पाण्याने फ्लश करणे आवश्यक आहे.
हायड्रोपोनिक प्रणालीचे घटक (Components Of Hydroponic System)
हायड्रोपोनिक सेटअपमध्ये खालील घटक असतात:
ग्रोइंग चेंबर किंवा ट्रे (Growing Chamber Or Tray)
हे एक छिद्रयुक्त चेंबर आहे ज्यामध्ये वनस्पती वाढतात. पौष्टिक द्रावण असलेल्या जलाशयात झाडांची मुळे बुडवली जातील. चेंबर प्रकाश, तापमान आणि कीटक संक्रमणासारख्या पर्यावरणीय घटकांपासून वनस्पतींचे संरक्षण करते.
जलाशय (Reservoir)
चेंबरच्या पायाला जलाशय म्हणतात, ज्यामध्ये वनस्पतींच्या वाढीसाठी आवश्यक पोषक द्रावण असते. जलाशय लाइट-प्रूफ सामग्रीचा बनलेला असावा कारण प्रकाश बुरशी, बुरशी आणि इतर सूक्ष्मजीवांच्या वाढीस उत्तेजन देऊ शकतो.
सबमर्सिबल पंप (Submersible Pumps)
पंप वनस्पतींच्या मुळांपर्यंत पोषक द्रावणाची वाहतूक करण्यास मदत करतो. हे पंप इम्पेलर्स म्हणून कार्य करतात जे स्पिन करण्यासाठी इलेक्ट्रोमॅग्नेट्स वापरतात.
वितरण नळ्या (Delivery Tubes)
ट्यूब प्रणाली पीव्हीसी किंवा विनाइल सामग्रीसह स्थापित केली जाऊ शकते. नळ्यामुळे पौष्टिक द्रावण/ऑक्सिजनचा प्रवाह रोपांच्या मुळांपर्यंत पोहोचण्यास मदत होते.
एअर पंप किंवा एरेटर (Air Pumps Or Aerators)
ऑक्सिजन हा वनस्पतींच्या वाढीसाठी महत्त्वाचा घटक आहे. वायु पंप पोषक द्रावणास हवा आणि ऑक्सिजन पुरवतात, नंतर मुळे आणि वनस्पतींकडे जातात. लहान बुडबुड्यांच्या समूहातून हवा पंप केली जाते जी पोषक द्रावणाद्वारे उगवते. बर्याचदा हवा पंप जलाशयात निश्चित केला जातो, ज्यामुळे पाण्यात विरघळलेल्या ऑक्सिजनची पातळी वाढण्यास मदत होते, हळूहळू वनस्पतींचे संपूर्ण आरोग्य राखले जाते.
ग्रो लाइट्स (Grow Lights)
ग्रो लाइट्स सूर्यप्रकाश म्हणून काम करतात जे प्रकाशाच्या निश्चित रंग स्पेक्ट्राचे उत्सर्जन करतात. बाजारात एलईडी एमिटर म्हणून वाढणारे दिवे उपलब्ध आहेत.
हायड्रोपोनिक पोषण माध्यमाची रचना (Composition Of Hydroponic Nutrition Medium)
पाण्याव्यतिरिक्त, हायड्रोपोनिक वाढीच्या माध्यमात रॉकवूल, हायड्रोकॉर्न (मातीचे लहान खडक), नारळाचे फायबर किंवा चिप्स, परलाइट, वाळू आणि वर्मीक्युलाईट यांचा समावेश असू शकतो.
हे घटक “जड” आहेत आणि पोषक द्रावणावर प्रतिक्रिया देत नाहीत. या घटकांचे सच्छिद्र स्वरूप वनस्पतींना पोषक तत्वांचा पुरवठा करण्यास मदत करते.
तथापि, कोणत्याही बुरशीची किंवा बुरशीची वाढ टाळण्यासाठी आर्द्रता पातळी नियमितपणे तपासली पाहिजे. अन्यथा, ते ट्यूबिंग सिस्टम बंद करेल आणि अखेरीस, झाडे मरतील.
हायड्रोपोनिक पोषक द्रावणांमध्ये वापरलेली संयुगे (The Compounds Used In Hydroponic Nutrient Solutions)
- अमोनियम फॉस्फेट – याचा उपयोग वाढ सुरू करण्यासाठी केला जातो. मूळ प्रणालीच्या स्थापनेसाठी फॉस्फरस महत्त्वपूर्ण आहे.
- पोटॅशियम आणि नायट्रोजन- हे कोणत्याही वनस्पतीचे प्राथमिक पोषक असतात.
- मॅग्नेशियम हा क्लोरोफिल रेणूचा एक महत्त्वाचा घटक आहे, त्यामुळे हिरवे रंगद्रव्य तयार होते. मॅग्नेशियम सल्फेट सामान्यतः गरज पूर्ण करण्यासाठी वापरले जाते; अन्यथा, कमतरतेमुळे पाने फिकट गुलाबी आणि पिवळी पडू शकतात.
- बोरिक ऍसिड- हे नको असलेल्या झाडांना नष्ट करण्यासाठी वापरले जाते, जसे की ठिसूळ देठ, वाढणाऱ्या टिपा इ.
- क्लोरीन: क्लोरीन Cl आयनच्या स्वरूपात प्रदान केले जाते जे पानांचे रंध्र उघडणे आणि बंद करणे नियंत्रित करण्यासाठी जबाबदार असते. प्रकाशसंश्लेषणात पाणी-विभाजन प्रणालीसाठी क्लोरीन आयन देखील आवश्यक असतात. क्लोरीनच्या कमतरतेमुळे पाने कोमेजणे आणि वितळणे होऊ शकते.
- सोडियम- वनस्पतींमध्ये क्लोरोफिलचे संश्लेषण करण्यासाठी Na आयनच्या स्वरूपात सोडियम आवश्यक आहे. सोडियम आयन, क्लोरीन आयनांसह, रंध्र उघडण्यास आणि बंद होण्यास मदत करतात.
- EDTA- हा घटक Cu, Fe, Zn, इत्यादी धातूंसह चेलेटिंग लिगॅंड्स बनवतो आणि यामुळे वनस्पतींना या पोषक द्रव्यांचे अधिक चांगले सेवन करण्यास मदत होते.
हायड्रोपोनिक पद्धतीने कोणती झाडे वाढवता येतात? (Which Plants Can Be Grown In A Hydroponic System?)
- lettuce
- celery
- basil
- parsley
- oregano
- rosemary
- sage
- tarragon
- thyme
- Strawberries
- Potatoes
- Tomatoes
- Mint
- Basil
हायड्रोपोनिक शेती पद्धतीमध्ये वाढणारी झाडे मोठी जागा घेतात. जसे की टरबूज आणि इतर खरबूज, स्क्वॅश, भोपळा आणि कॉर्न वाढण्यास मोठी जागा घेतात.
हायड्रोपोनिक शेतीचे फायदे (Advantages Of Hydroponic Farming)
हायड्रोपोनिक्स शेती तंत्राचा वापर करून वनस्पती यशस्वीपणे वाढवल्या जाऊ शकतात आणि भविष्यात, सर्वात व्यावहारिक शाश्वत अन्न उत्पादन पद्धतींमध्ये स्थान मिळण्याची अपेक्षा आहे.
1. सुधारित उत्पन्न आणि उच्च-गुणवत्तेचे उत्पादन (Improved Yield And High-Quality Production)
हायड्रोपोनिक शेतीमध्ये, वनस्पतींना आवश्यक पोषक द्रव्ये थेट द्रावणात मिळतात, ज्यामुळे त्यांची जलद वाढ होऊ शकते ज्यामुळे उच्च उत्पादन आणि उच्च-गुणवत्तेचे उत्पादन मिळते.
2. पाण्याचा कमी वापर (Reduced Water Consumption)
हायड्रोपोनिक शेतीसाठी पारंपरिक शेतीच्या तुलनेत कमी पाणी लागते; हायड्रोपोनिक प्रणालींमध्ये, पाणी पुन्हा वापरले जाते; अशाप्रकारे, हायड्रोपोनिक प्रणाली फार कमी पाणी वापरते
3. किडीचा कमी दर (Reduced Rate Of Pest)
हायड्रोपोनिक शेती ही पॉलिहाऊस किंवा घरामध्ये संरक्षणात्मक शेतीमध्ये केली जाते , त्यामुळे हायड्रोपोनिक शेतीमध्ये कीटकांचा प्रादुर्भाव होण्याची शक्यता खूपच कमी असते.
4. वेळ-बचत प्रणाली (Time-Saving System)
हायड्रोपोनिक शेतीमध्ये, पारंपारिक शेतीच्या पीक जीवन चक्राच्या तुलनेत वनस्पतींची वाढ खूप जलद होते, म्हणून आम्ही कमी वेळेत पीक तयार करतो.
हायड्रोपोनिक शेतीचे तोटे (Disadvantages Of Hydroponic Farming)
पारंपारिक शेतीच्या तुलनेत हायड्रोपोनिक शेती अधिक उत्पादनक्षम आहे. तथापि, हायड्रोपोनिक शेतीचे काही तोटे आहेत, जे खालीलप्रमाणे आहेत-
1. हायड्रोपोनिक उच्च सेट-अप खर्च (Hydroponic High Set-Up Cost)
हायड्रोपोनिक प्रणालीची स्थापना खूप महाग आहे.
कारण हायड्रोपोनिक प्रणाली चालवण्यासाठी पोषक टाकी, हवा पंप, जलाशय, तापमान नियंत्रक, EC मीटर, PH मीटर, आम्लता नियंत्रण आणि प्लंबिंग सिस्टीम अशा विविध घटकांची आवश्यकता असते आणि प्रकाश वाढणे सेटअप खर्च वाढवते.
2. हायड्रोपोनिक शेतीचे ज्ञान आवश्यक आहे (Requires Hydroponic Farming Knowledge)
हायड्रोपोनिक प्रणालीमध्ये अनेक तांत्रिक बाबींचा समावेश असतो.
प्रणालीची साधने आणि कार्यपद्धती त्यांना वापरण्यासाठी योग्य प्रशिक्षण आणि अनुभव असलेल्या एखाद्याची आवश्यकता असते.
आवश्यक ज्ञानासह, झाडे कदाचित भरभराट होतील, ज्यामुळे उत्पन्नावर लक्षणीय परिणाम होऊ शकतो आणि परिणामी लक्षणीय नुकसान होऊ शकते.
3. सतत वीज पुरवठा आवश्यक (Constant Power Supply Required)
हायड्रोपोनिक शेती प्रणालीचे सर्व भाग सतत चालवण्याच्या क्षमतेसाठी वीज महत्त्वपूर्ण आहे. वीज कमी झाल्यास संपूर्ण यंत्रणा बिघाड होण्यास संवेदनाक्षम आहे, ज्यामुळे झाडाच्या वाढीस हानी पोहोचू शकते.
4. सतत देखरेख (Constant Monitoring )
सतत देखरेख करणे आवश्यक आहे कारण, हायड्रोपोनिक शेतीमध्ये, आम्ही सुरळीत चालण्यासाठी वेगवेगळे घटक वापरतो. ही यंत्रणा सर्व सक्षम आणि न पडता चालते, त्यामुळे त्यासाठी आमच्याकडे आमच्या प्रणालीचे सतत निरीक्षण असते
5. जलजन्य रोग (Waterborne Diseases)
हायड्रोपोनिक प्रणालीद्वारे पाण्याचा पुनर्वापर आणि सतत प्रसार होत असल्याने झाडांना अनेक जलजन्य रोग होण्याचा धोका आहे.
पाण्याच्या द्रावणामुळे अधूनमधून हे आजार एका झाडापासून दुसऱ्या झाडापर्यंत पसरू शकतात. यामुळे प्रणालीतील सर्व वनस्पती नष्ट होऊ शकतात.