डाळिंबाची सुधारित लागवड (Pomegranate Farming)

डाळिंब (Punica granatum L.) हे भारतातील एक महत्त्वाचे फळ पीक आहे. त्याचा उगम इराणमध्ये झाला आणि स्पेन, मोरोक्को, इजिप्त, इराण, अफगाणिस्तान आणि बलुचिस्तान यांसारख्या भूमध्यसागरीय देशांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर डाळिंबाची शेती केली जाते. म्यानमार, चीन, यूएसए काही प्रमाणात त्याची लागवड केली जाते.

डाळिंबाच्या लागवडीत भारताचा जगात पहिला क्रमांक लागतो. भारतात, महाराष्ट्र, कर्नाटक, गुजरात, आंध्र प्रदेश, मध्य प्रदेश, तामिळनाडू राजस्थान ही प्रमुख डाळिंब उत्पादक राज्ये आहेत.

9.45 लाख मे.टन वार्षिक उत्पादन आणि 10.5 मेट्रिक टन/हेक्टर उत्पादकतेसह 90 हजार हेक्टर क्षेत्रासह महाराष्ट्र आघाडीवर आहे. भारताच्या एकूण क्षेत्रफळाच्या 78 टक्के आणि एकूण उत्पादनाच्या 84 टक्के वाटा महाराष्ट्र राज्याचा आहे.

डाळिंब हे सर्वात आवडते फळांपैकी एक आहे. ताजी फळे ज्यूस, सरबत, स्क्वॅश, जेली, ज्यूस, कॉन्सन्ट्रेट्स, कार्बोनेटेड कोल्ड-ड्रिंक्स आणि अनार दाना गोळ्या, ऍसिड्स इत्यादी प्रक्रिया केलेले पदार्थ देखील तयार करू शकतात.

डाळिंबाचे फळ पौष्टिक, खनिजे, जीवनसत्त्वे आणि प्रथिने समृद्ध आहे.

हवामान (Climate)

यशस्वी डाळिंब लागवड मूलत: कोरडे आणि अर्ध-रखरखीत हवामान असते, जेथे थंड हिवाळा आणि उच्च कोरड्या उन्हाळ्याच्या गुणवत्तेमुळे फळांचे उत्पादन शक्य होते. 

फळांच्या विकासासाठी इष्टतम तापमान 35 -38 डिग्री सेल्सियस आहे.

समुद्रसपाटीपासून 500 मीटर उंच असलेला प्रदेश डाळिंब लागवडीसाठी योग्य आहे.

माती (Soil)

पिकाची गरज लक्षात घेऊन, कमी-सुपीक ते उच्च-सुपीक जमिनीपर्यंत वेगवेगळ्या प्रकारच्या मातीत डाळिंब पीक घेता येते. तथापि, खोल चिकणमातीमध्ये, ते उत्कृष्ट उत्पादन देते. ते जमिनीतील क्षारता आणि क्षारता एका मर्यादेपर्यंत सहन करू शकते.

डाळिंब शेतीसाठी 6.5 ते 7.5 दरम्यान पीएच श्रेणी असलेली माती आदर्श आहे.

प्रसार पद्धत (Propagation Method)

डाळिंबाची झाडे हार्डवुड कटिंग, एअर लेयरिंग आणि टिश्यू कल्चरद्वारे व्यावसायिकरित्या प्रसारित केली जाऊ शकतात.

हार्डवुड कटिंग प्रसार (Hardwood Cutting)

ही पद्धत सोपी असली तरी तिचा यशाचा दर कमी आहे, त्यामुळे ही पद्धत शेतकऱ्यांमध्ये लोकप्रिय नाही. 9 ते 12 इंच (25 ते 30 सें.मी.) लांबीच्या एक वर्षाच्या झाडापासून निवडलेल्या छाटणीसाठी, 4-5 काड्या जास्त रुजण्यासाठी आणि जगण्यासाठी उत्तम असतात.

एअर-लेयरिंग प्रसार (Air-Layering  Propagation)

नवीन रोपे वाढवण्याची शेतकऱ्यांची ही सर्वात सामान्य पद्धत आहे. एअर लेयरिंग पद्धतीसाठी, 2 ते 3 वर्षे जुनी झाडे निवडाली जातात आणि चांगल्या मुळांसाठी IBA (1,500 ते 2,500 ppm) उपचार केला जातो.

एका रोपापासून सुमारे 150 ते 200 रुजलेली कलमे मिळू शकतात.

लेयरिंगसाठी पावसाळा सर्वात योग्य आहे. मुळांसाठी सुमारे ३० दिवस लागतात. 45 दिवसांनंतर, स्तरित रोपे मातृ रोपापासून वेगळी कली जातात.

तज्ञ डाळिंब उत्पादक मुळांच्या रंगाचे निरीक्षण करून विलग होण्याची वेळ ओळखतात जेव्हा ते तपकिरी होऊ लागतात तेव्हा स्तरित कलमे वेगळे करतात. नंतर ती  पॉलीबॅगमध्ये उगवली जातात आणि शेड नेट किंवा ग्रीनहाऊसमध्ये 90 दिवसांपर्यंत  ठेवतात .

टिश्यू कल्चर प्रसार (Tissue Culture Propagation)

टिश्यू कल्चर हे वनस्पतींच्या गुणाकाराचे आगाऊ आणि जलद तंत्र आहे. या तंत्राचा वापर करून, तुम्ही कमी कालावधीत रोगमुक्त लागवड साहित्य मिळवू शकतो.

ही टिश्यू कल्चर रोपे डाळिंब रोपवाटिकेत उपलब्ध आसतात ; ही रोपे विश्वासार्ह स्त्रोताकडून खरेदी करावीत.

व्यावसायिक डाळिंबाच्या जाती (Commercial Pomegranate Varieties)

भारतात वाढणाऱ्या या व्यावसायिक जाती आहेत.

• भगवा
• मृदुला
• गणेश
• ज्योती,
• जालोरे सीडलेस
• कंधारी
• फुले अरक्त
• फुले भगवा सुपर
• भगवा सिंदूर

देशांतर्गत आणि निर्यातीसाठी जास्त मागणी असल्यामुळे भागवा ही सर्वात जास्त लागवड केलेली जात आहे.

खड्डा तयार करणे आणि लागवड करणे (Pit Preparation And Planting)

९० दिवस जुनी डाळिंबाची रोपे खड्ड्यांमध्ये मुख्य शेतात लावण्यासाठी वापरले जाते.

60 सेमी x 6o सेमी x 60 आकाराचा खड्डा तयार केले जातात.

शेतकऱ्यांनी लावलेले आदर्श अंतर रोपांमधील 10 ते 12 फूट (3 ते 3.6 मीटर) आणि ओळींमधील 13-15 फूट (3.9 ते 4.5 मीटर) आहे.

पावसाळ्यात शेणखत (१० किलो), सिंगल सुपरफॉस्फेट (५०० ग्रॅम), निंबोळी पेंड (१ किलो) यांनी खड्डे भरले जातात.

डाळिंब लागवडीसाठी इष्टतम वेळ म्हणजे पावसाळ्यात (जुलै-ऑगस्ट) जेव्हा झाडांच्या इष्टतम वाढीसाठी जमिनीत पुरेसा ओलावा उपलब्ध असतो.

डाळिंब शेतीमध्ये खत व्यवस्थापन (Fertilizer Management In  Pomegranate Farming)

कमी सुपीक जमिनीतही डाळिंबाची लागवड करता येते. तरीही फळांच्या चांगल्या उत्पादनासाठी आणि दर्जेदारपणासाठी रासायनिक खतांचा शिफारशीत डोस खड्ड्यात टाकावा.

खत आणि खतांचा डोस जमिनीच्या सुपीकतेच्या प्रकारानुसार, जीनोटाइप, प्रदेशानुसार बदलतो.

उत्तम वाढ आणि विकासासाठी रासायनिक खते खालील शिफारशींनुसार द्यावीत.

अंबे बहार खते डिसेंबरमध्ये आणि मृग बहार फळांसाठी मे महिन्यात खते द्यावीत.

सिंचन  (Irrigation)

डाळिंब हे दुष्काळ सहन करणारे फळ पीक आहे, जे काही प्रमाणात पाण्याखालील टंचाई टिकवून ठेवू शकते.

फळांचे फाटणे कमी करण्यासाठी नियमित सिंचन देखील आवश्यक आहे, जो फळांचा प्रमुख विकार आहे.

हिवाळ्यात १० ते १२ दिवसांच्या अंतराने, तर उन्हाळ्यात ४ ते ५ दिवसांच्या अंतराने पाणी द्यावे.

बहुतांश शेतकऱ्यांनी ठिबक सिंचनाद्वारे पाणी पुरवठा करतात , त्यामुळे पाण्याची बचत केली आणि खते वापरणे सोयीचे झाले आहे.

साधारणत: अंबे बहार सूचित केले जाते जेथे सिंचन सुविधा उपलब्ध आहे. अन्यथा, मृग बहारला प्राधान्य दिले जाते.

डाळिंबाची छाटणी (Training And Pruning In Pomegranate)

डाळिंब वनस्पतींच्या वाढीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी आणि झाडांच्या मध्यभागी योग्य प्रकाश प्रवेश सक्षम करण्यासाठी, सांस्कृतिक कार्यात सहजता, फवारणी आणि फळ कापणी सक्षम करण्यासाठी झाडांचा आकार आणि आकार राखण्यासाठी हे एक आश्वासक तंत्र आहे.

डाळिंबात छाटणी प्रशिक्षण पद्धतीच्या दोन पद्धती अवलंबल्या जातात.

1) सिंगल-स्टेम पद्धतीने (Single-Stemmed Method)

या पद्धतीत डाळिंबाच्या इतर कोंब काढून फक्त एक मुख्य अंकुर ठेवला जातो.

२) मल्टी-स्टेम पद्धत ( Multi-Stemmed Method)

मल्टी-स्टेम पद्धतीने, 3-4 अंकुर ठेवला जातो.

ही पद्धत डाळिंबाच्या शेतकऱ्यांनी अतिशय लोकप्रिय आणि व्यावसायिकरित्या अवलंबली आहे 

डाळिंब पिकातील प्रमुख रोग आणि किडी (Pests And Diseases)

डाळिंब पिकातील प्रमुख किडी:

1) फ्रूट बोअरर. (Deudorix Isocrates )

ही एक प्रमुख कीटक आहे जी विकसित होत असलेल्या फळांना शोषून घेते, आतून पोखरते आणि फळांना बुरशीजन्य आणि जिवाणू संसर्गास बळी पडते.

नियंत्रण 

पॉलीथिलीन पिशव्या, फॉस्फेमिडॉन ०.०३% किंवा सेविन @४ ग्रॅमच्या सहाय्याने सुरुवातीच्या अवस्थेत कोवळ्या फळांची पिशवी देऊन त्याचे नियंत्रण केले जाऊ शकते.

2) आळी (Caterpillar)

हे मुख्य खोडात छिद्र पाडते आणि त्याच्या आत बोगद्यांचे जाळे तयार करते. रात्रीच्या वेळी झाडाची साल  खाते.

नियंत्रण

पेट्रोल किंवा रॉकेल, क्लोरोफॉर्म, कार्बन बिसल्फाइडमध्ये बुडवलेल्या कापूसने छिद्र पाडून आणि त्यानंतर चिखलाने झाकून ते प्रभावीपणे व्यवस्थापित केले जाऊ शकते.

आजकाल फळांवर पिशवी ठेवण्याचे कामही शेतकरी करतात. यामुळे काही प्रमाणात मदत होते आणि फळांचा दर्जाही सुधारतो.

 डाळिंब पिकातील प्रमुख रोग

1) जिवाणूजन्य पानांचे ठिपके किंवा तेलकट ठिपके (Xanthomonas axonopodis pv. punicae):

हे पान, डहाळी, देठ आणि फळांवर लहान-गडद तपकिरी पाण्याने भिजलेले ठिपके तयार होतात. पावसाळ्यात हा रोग जास्त उद्भवतो.

नियंत्रण

स्ट्रेप्टोसायक्लिनची 0.5 ग्रॅम/लिटर दराने फवारणी करून आणि 2 ग्रॅम/लिटर दराने कॉपरऑक्सीक्लोराईड मिसळून सलग तीन दिवस फावारणी करा.

2) फळ फुटणे किंवा फळ  तडकणे  (Fruit cracking or fruit splitting)

अनियमित सिंचन, बोरॉनची कमतरता आणि दैनंदिन तापमानात अचानक चढ-उतार यामुळे फळ फुटणे रोग उद्भवतो.

ही सर्वात गंभीर विकारांपैकी एक आहे;, ही डाळिंबातील एक सामान्य समस्या आहे.

नियंत्रण

0.1% आणि GA3 दराने बोरॉन फवारणी केल्यास 250 पीपीएम रोग काही प्रमाणात कमी करता येतो.

याशिवाय, योग्य माती ओलावा पातळी राखण्यासाठी; क्रॅकिंग टॉलरंट जातीची  लागवड करणे  हे काही प्रतिबंधात्मक उपाय आहेत.

3) सनबर्न (Sunburn)

ही देखील एक मोठी समस्या आहे जर फळांची काढणी योग्य टप्प्यावर झाली नाही.

फळांच्या वरच्या पृष्ठभागावर काळेसर गोल ठिपके दिसतात . 

नियंत्रण

फळांच्या बॅगिंगमुळे रंग टिकतो आणि फळमाशांचा हल्ला कमी करता येतो.

डाळिंबाची काढणी (Harvesting)

डाळिंबाची काढणी फुलोऱ्यापासून फळ परिपक्व होईपर्यंत 150 ते 180 दिवसांनी सुरू होते. परंतु ते जीनोटाइप, हवामान स्थिती आणि वाढत्या प्रदेशावर अवलंबून असते.

फळांची काढणी इष्टतम परिपक्वतेच्या टप्प्यावर करावी कारण लवकर काढणी केल्याने फळे निस्तेज, अपरिपक्व आणि अयोग्य पक्व होतात. याउलट, उशिरा कापणी केल्यास रोगांचा हल्ला होण्याची शक्यता जास्त असते. तथापि, डाळिंब हे एक नॉन-क्लिमॅक्टेरिक फळ आहे जे योग्य पिकण्याच्या अवस्थेनंतर काढले पाहिजे.

डाळिंब फळांच्या परिपक्वता आणि काढणीचे मूल्यांकन करण्यासाठी अनेक काढणी चिन्हे वापरली जातात जसे कि गडद गुलाबी रंग. 

फळांवर गडद गुलाबी रंग विकसित झाला पाहिजे आणि गडद गुलाबी बहुतेक ग्राहकांत जास्त पसंत आहे.

डाळिंबाच्या फळांच्या तळाशी असलेला कॅलिक्स हा देखील एक परिपक्वता निर्देशांक आहे. एरिल खोल लाल किंवा गुलाबी रंगात बदलले पाहिजे. डाळिंबाची फळे जास्त पिकलेली नसावीत.

फळांची कापणी सेकेटर्स  किंवा कात्रीच्या मदतीने करावी कारण हाताने वळवल्याने फळे गुच्छांमध्ये खराब होऊ शकतात.

उत्पन्न (Yield)

निरोगी डाळिंबाचे झाड पहिल्या वर्षात 12 ते 15 किलो/झाडाचे उत्पादन देऊ शकते. दुस-या वर्षापासून, प्रति झाड उत्पादन सुमारे 15 ते 20 किलो असते.

कापणी नंतर हाताळणी (Postharvest Handling)

हे दिलेल्या चरणांचे अनुसरण करते.

स्वच्छता आणि धुणे (Cleaning And Washing)

काढणीनंतर फळांची वर्गवारी करावी कारण रोगट व तडकलेली फळे काढून टाकावीत आणि पुढील उपचारांसाठी निरोगी फळे निवडली जातात.

वर्गीकरण केल्यानंतर फळे सोडियम हायपोक्लोराईटच्या द्रावणाने 100ppm पाण्यात धुवावीत. हे उपचार सूक्ष्मजीव दूषितपणा कमी करण्यासाठी आणि दीर्घकाळ टिकून राहण्यासाठी उपयुक्त ठरेल.

प्री-कूलिंग (Pre-Cooling)

फळे साठवण्याआधी हे एक आवश्यक ऑपरेशन आहे, म्हणून ते उत्पादनाची महत्त्वपूर्ण उष्णता आणि शेतातील उष्णता काढून टाकण्यास मदत करते ज्यामुळे

फळांचे शेल्फ-लाइफ वाढते.

डाळिंबाच्या फळांसाठी, सक्तीची एअर कूलिंग सिस्टम प्रीकूलिंगसाठी वापरली जाते. म्हणून ते 90% सापेक्ष आर्द्रतेसह 5ºC च्या आसपास राखले पाहिजे.

फळांची प्रतवारी (Grading Of Fruits)

दर्जेदार फळे ग्राहकांना आकर्षित करतात, ज्यामुळे देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारातून जास्त किंमत मिळण्यास मदत होते.

त्यांचा आकार आणि वजन साधारणत: दर्जेदार डाळिंब फळे. तथापि, प्रतवारी मानके देशानुसार भिन्न आहेत.

तथापि, निर्यात उद्देशासाठी राष्ट्रीय फलोत्पादन मंडळानुसार ग्रेड तपशील खालीलप्रमाणे आहेत.

डाळिंब पॅकेजिंग (Pomegranate Packaging)

डाळिंबाची फळे देशांतर्गत आणि स्थानिक बाजारपेठेसाठी लाकडी पेटी, प्लॅस्टिक क्रेटमध्ये पॅक केली जातात.

आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेसाठी, मुख्यतः कोरुगेटेड फायबरबोर्ड बॉक्सेसचा वापर केला जातो आणि बॉक्सची क्षमता

4 किलो किंवा 5 किलो असावी.

AGMARK वैशिष्ट्यांनुसार 4 किलो क्षमतेच्या बॉक्सचे परिमाण 375×275×100 mm3 आहे आणि 5 kg बॉक्ससाठी 480×300×100 mm3 आहे .

डाळिंबाच्या शेल्फ-लाइफसाठी तापमान हा सर्वात महत्त्वाचा घटक आहे कारण डाळिंबाची फळे निसर्गात नाशवंत असतात, त्यामुळे दीर्घकालीन साठवणुकीसाठी इष्टतम तापमान आवश्यक असते.

अत्यंत कमी तापमानामुळे फळांना थंडी वाजून दुखापत होऊ शकते, त्यामुळे ताज्या डाळिंबाच्या फळांच्या साठवणुकीसाठी आदर्श तापमान 6° ते 7°C आणि 90 ते 95% सापेक्ष आर्द्रता आहे. या तापमानात, डाळिंब फळे 3 महिन्यांपर्यंत साठवू शकतो.

मार्केटिंग (Marketing)

मार्केटिंग एजंट किंवा ब्रोकरच्या मदतीने केले जाते, तर स्वतःचे मार्केटिंग कमी उत्पादन पातळीवरच शक्य आहे. 

डाळिंबाची फळे देशांतर्गत बाजारात ६० ते ८०/किलो फळांच्या घाऊक दराने विकली जाऊ शकतात, तर दूरच्या बाजारपेठेत ९० ते १५०/किलो फळांची जास्त किंमत मिळते.