ब्रोकोली ही एक विदेशी भाजी आहे. ब्रोकोली शेती हा उत्पन्नाचा एक चांगला स्त्रोत आहे कारण ब्रोकोली कशी वाढवायची आणि त्याचे विपणन ज्ञान काही शेतकऱ्यांच्या पुरतीच मर्यादित आहे.
ही भाजी खायला खुसखुशीत आणि चविष्ट आहे.. ब्रोकोलीच्या झाडाचा आकार फुलकोबीएवढा असतो. ही भाजी भारतात लोकप्रिय झाली आहे आणि मोठमोठ्या पंचतारांकित हॉटेल्समध्ये आणि घरी याचा वापर सॅलडमध्ये बनवण्यासाठी करतात.
आहारतज्ञ ब्रोकोलीला सुरक्षित अन्न म्हणून संबोधतात कारण ते जीवनसत्त्वे आणि खनिजांचा समृद्ध स्त्रोत आहे. कोबी आणि फुलकोबी यांसारख्या पिकांपेक्षा त्यात सर्वाधिक प्रथिने आणि व्हिटॅमिन ए असते . त्यात कॅन्सरविरोधी संयुगे आणि अँटीऑक्सिडंट्स देखील असतात.
100 ग्रॅम ब्रोकोलीमध्ये खालील पोषक तत्वे उपलब्ध असतात. (स्रोत – पोषण डेटा )
| समाविष्ट | रक्कम |
| प्रथिने | 2.8 ग्रॅम |
| फायबर | 2.6 ग्रॅम |
| कॅलरीज | ३४ |
| पाणी | ८९% |
| ओमेगा 3 | ०.०२ ग्रॅम |
| ओमेगा -6 | ०.०२ ग्रॅम |
ब्रोकोली पिकांना थंड हवामान आवश्यक आहे. हे पीक संपूर्ण भारतात हिवाळी हंगामात घेतले जाऊ शकते आणि ज्या भागात पाऊस कमी आहे ते ब्रोकोली शेतीसाठी योग्य आहेत.
ब्रोकोली उत्पादनासाठी, आदर्श तापमान दिवसा 25°C ते 26°C आणि रात्री 16°C ते 17°C.
वर्षभर मिळविण्यासाठी, ग्रीनहाऊसमध्ये उत्पादन ब्रोकोलीची शेती केली जाते.
ब्रोकोली शेतीसाठी जमीन (Soil Selection)
ब्रोकोलीची लागवड विविध प्रकारच्या मातीत करता येते. ब्रोकोली पिकापासून चांगले उत्पादन मिळविण्यासाठी, वालुकामय आणि गाळयुक्त चिकणमाती मातींना सर्वाधिक प्राधान्य दिले जाते. मातीचा PH 5.5 pH – 6.5 pH दरम्यान असावा.
ब्रोकोली लागवड करण्यापूर्वी, जमीन 3 – 4 वेळा नांगरली जाते, नंतर कंपोस्ट किंवा चांगले कुजलेले शेणखत 25-30 टन/हेक्टर टाकून जमीन तयार करताना पूर्णपणे मिसळा.
ब्रोकोलीची रोपे तयार करणे (Preparation Of Seedlings)
साधारणपणे, बहुतेक शेतकरी ब्रोकोली रोपांची रोपे स्वतः तयार करतात कारण ब्रोकोलीच्या रोपांची मागणी कमी असल्यामुळे बहुतेक रोपवाटिकांमध्ये ब्रोकोलीची रोपे तयार होत नाहीत. त्यामुळे तुम्ही ब्रोकोलीच्या बिया विकत घेऊन तुम्ही स्वतःची ब्रोकोली रोपे तयार करू शकता.
ब्रोकोली रोपे तयार करण्यासाठी, प्रामुख्याने दोन पद्धती उपलब्ध आहेत
- मातीविरहित माध्यम – प्लास्टिकच्या नर्सरी ट्रेमध्ये कोको पीटच्या मदतीने
- मृदा माध्यम – मातीचा उंचवटा बेड
ब्रोकोलीची रोपे मातीत तयार करण्याची प्रक्रिया (Broccoli Plant Seedlings With Soil Media Procedure)
- 1 मीटर रुंद आणि 3 मीटर लांब आणि 30 सेमी रुंद मातीचा बेड तयार करा.
- प्रत्येक वाफ्यात अंदाजे 10 किलो चांगले शेणखत किंवा कंपोस्ट खत जमिनीत मिसळा. त्याचप्रमाणे प्रत्येक स्प्रिंगमध्ये 50 ग्रॅम फोरेट आणि 100 ग्रॅम बाविस्टिन पावडर टाकून मातीत मिसळा.
- नंतर बेडवर 2 सेमी खोल ओळीच्या रुंदीला 5 सेमी समांतर करा आणि ब्रोकोलीचे बी पेरा. त्यानंतर, बिया बारीक कंपोस्ट सामग्रीने झाकून ठेवा.
- स्प्रिंकलरच्या साहाय्याने हलके पाणी द्यावे.
- एक हेक्‍टरसाठी, संकरित बियाणांची लागवड करण्यासाठी ब्रोकोली अंदाजे 312 ग्रॅम लागते.
- बियाणे उगवण 5 ते 6 दिवसांनी सुरू होते आणि रोपे 35 दिवसांत रोपणासाठी तयार होतात.
- यावेळी प्रत्यारोपणाच्या वेळी, ब्रोकोली वनस्पतीमध्ये 4-5 पाने असणे आवश्यक आहे.
- बियाणे पेरण्यासाठी सर्वोत्तम वेळ सप्टेंबरचा दुसरा आठवडा आहे.
- रोपाच्या वाढीदरम्यान, तापमान 20 ° C ते 22 ° से असावे.
- रोपांच्या चांगल्या वाढीसाठी, आदर्श रात्री आणि दिवसाचे तापमान 20° C ते 23° से.
- रोपवाटिकेला पाणी देताना कॅल्शियम नायट्रेट आणि पोटॅशियम नायट्रेटचे प्रमाण द्यावे, एक लिटर पाण्यात १.५ लिटर मिसळून झाडांना द्यावे.
- त्याचप्रमाणे दर 10-12 दिवसांनी मॅलेथिऑन किंवा रोगराईमुळे झाडांवर परिणाम होत नसलेल्या रोगांचा प्रतिबंध करावा. + बाविस्टिन १ ग्रॅम, किंवा कॉपर ऑक्सीक्लोराईड १.५ ग्रॅम प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
ब्रोकोलीच्या प्रमुख जाती (Broccoli Variety)
रॉयलग्रीन, एवरग्रीन, डेन्यूब, यूग्रेन, सेलिनास पिलग्रिम, ग्रीन माउंटेन, और सेंट्रल, प्रीमियम क्रॉप, प्रीमियम पूसा ब्रोकली
ब्रोकोलीच्या रोपाचे प्रत्यारोपण (Transplantation Of Plants)
ब्रोकोलीची रोपांची लागवड उंच गादी वाफ्यावर केली जाते, यामध्ये ओळ ते ओळ दरम्यानचे अंतर 30 सेमी आणि रोप ते रोप 30 – 45 सेमी अंतर राखतात.
एक हेक्टर क्षेत्रासाठी अंदाजे 66660 रोपांची आवश्यकता आहे. साधारणपणे दुपारनंतर लागवड केली जाते.
रोपांची लागवड करण्यापूर्वी रोपे बुरशीनाशकाचे 12 मिली द्रावण 10 लिटर पाण्यात बुडवावीत.
पाणी व्यवस्थापन (Water Management)
ब्रोकोली पिकासाठी ठिबक सिंचन अतिशय फायदेशीर आहे. यामुळे पीक उत्पादन आणि गुणवत्ता सुधारते.
हवामानाच्या परिस्थितीनुसार 10-15 दिवसांच्या अंतराने हलके आणि वारंवार पाणी द्यावे आणि मुळांच्या आसपास जमिनीत ओलावा टिकवून ठेवावा.
खत व्यवस्थापन (Fertilizer Management)
ब्रोकोली पिकाला खत देण्यापूर्वी मातीचे विश्लेषण करून खताची मात्रा ठरवावी.
साधारणपणे, ब्रोकोली पिकास 150 किलो नायट्रोजन, 100 किलो स्फुरद आणि 170 किलो पोटॅशियम प्रति हेक्‍टरी द्यावे लागते.
नत्र 120 किलो, स्फुरद 80 किलो आणि पालाश 60 किलो पुनर्लावणीच्या वेळी द्यावे. नत्राचा उर्वरित अर्धा भाग लावणीनंतर 30 आणि 45 दिवसांनी दोन विभाजित डोसमध्ये वापरावा.
पिकाच्या गरजेनुसार सूक्ष्म अन्नद्रव्ये द्यावीत.
तण व्यवस्थापन (Weed Management)
लावणीच्या 30 दिवसांनंतर, तण काढून टाका; हे तण अन्न, सूर्यप्रकाश आणि हवेसाठी मुख्य पिकाशी स्पर्धा करते, पीक तणमुक्त ठेवते.
तसेच, बेडवर माती खुरप्याने मोकळी करा, ज्यामुळे रूट झोनमध्ये ऑक्सिजनची पातळी वाढण्यास मदत होते.
ब्रोकोली पिका मधील प्रमुख कीटक आणि रोग. (Pests And Diseases)
ब्रोकोली पिका मधील प्रमुख रोग (Diseases)
1) मर (Damping Off)
हा एक गंभीर आजार आहे आणि तो जास्त आर्द्रता, अतिवृष्टी, कमी पाण्याचा निचरा करणारी माती आणि कमी तापमान यामुळे उद्भवतो.
नियंत्रणासाठी
अनुकूल परिस्थिती आहे 2.5-3 ग्रॅम प्रति किलो बियाणे थिरम किंवा कॅप्टनची बीजप्रक्रिया करणे.
२)केवडा (Downy Mildew)
पानांवर पांढरी बुरशी दिसून येतात. काही काळानंतर, पानांच्या वरच्या पृष्ठभागावर तपकिरी नेक्रोटिक डाग दिसतात.
नियंत्रण
रोगाच्या नियंत्रणासाठी रोपवाटिकेत दाट पेरणी टाळा. रोगाच्या वेळी, प्रादुर्भावाच्या अवस्थेत मॅन्कोझेबची ०.२५% फवारणी केली जाते आणि ही फवारणी ७-८ दिवसांनी पुनरावृत्ती करावी.
3) व्हाइट रस्ट (White Rust)
स्क्लेरोटिनियासेलोरोटीओरम या बुरशीमुळे हा मातीतून पसरणारा रोग आहे. व्हाइट रस्ट बुरशी बाहेरील पानांच्या खालच्या पृष्ठभागावर हल्ला करते आणि झाडे अचानक मरतात.
नियंत्रण
स्क्लेरोटिनियासेलोरोटीओरम ही बुरशी 15 सेमी जमिनीच्या खाली जगू शकत नाही, त्यामुळे खोल नांगरणी पांढरा गंज नियंत्रित करण्यास मदत करते. या व्हाइट रस्ट नियंत्रणासाठी, मातीवर बाविस्टिन सारख्या बुरशीनाशकाची 1 ग्रॅम प्रति लिटर पाण्यात प्रक्रिया करावी.
4) ब्लॅक रॉट (Black Rot)
प्रथम चिन्हे पानांवर दिसतात; पानांच्या मार्जिन भागात पाने पिवळी होतात. वनस्पतीच्या शिरा आणि शिरा तपकिरी होऊ लागतात आणि नंतर काळ्या होतात. हा संसर्ग रोपाच्या सुरुवातीच्या टप्प्यावर आढळल्यास, झाडे कोमेजून मरतात
5) अल्टरनेरिया पानांचे ठिपके (Alternaria Leaf Spot)
हे मुख्यतः आर्द्र प्रदेशात आढळते; झाडाच्या पानावर लहान गडद रंगाचे डाग दिसतात. काही काळानंतर, ते 1 मिमी व्यासासह मोठे गोलाकार बनतात.
ब्रोकोली पिका मधील प्रमुख कीटक (Pests)
1) कटवर्म्स (Cutworms)
या अळ्या सुमारे 3 ते 4 सेमी लांब असतात; ते राखाडी किंवा तपकिरी रंगाचे आहेत. अळ्या एकाच रात्री अनेक झाडे तोडू शकतात. ते दिवसा लपतात आणि रात्री खातात.
नियंत्रण:
- कटवर्म्स उत्पादन नियंत्रित करण्यासाठी फेरोमोन ट्रॅपचा वापर करा
- ब्रोकोली पिकाच्या प्रत्येक 25 ओळींनंतर सापळा पीक म्हणून मोहरीच्या पिकाची लागवड करावी.
- ब्रोकोलीच्या शेतात कटवर्म मोठ्या प्रमाणात आढळल्यास रोगोर, एंडोसल्फान यांसारखी कीटकनाशके २ -३ मिली/लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
२) ऍफिडस् (Aphids)
ऍफिड्स लहान, मऊ शरीराचे आकाराचे कीटक आहेत. ते पिकाच्या गुणवत्तेवर आणि उत्पादनावर परिणाम करतात
नियंत्रण म्हणून काम करू शकते. ऍफिड किडीच्या नियंत्रणासाठी निम्स तेल 4% किंवा ऑक्सिडमेटॉन मिथाइल @ 0.02% फवारणी करा.
३)मस्टर्ड सॉफ्लाय (Mustard Sawfly)
मस्टर्ड सॉफ्लाय अळ्या सुरकुत्या शरीरासह हिरवट-काळ्या असतात. अळ्या पाने खातात. उत्पन्न 5% ते 18% कमी झाले.
क्लोरपायरीफॉस किंवा क्विनालफॉस फवारणी मस्टर्ड सॉफ्लाय प्रभावी आहे.
काढणी आणि उत्पादन (Harvesting And Production)
लावणीनंतर 80-90 दिवसांनी पीक काढणीस तयार होते. ब्रोकोलीचे डोके 3 ते 6 इंच आकाराचे झाल्यावर धारदार चाकूने कापणी केली जाते, तसेच ब्रोकोलीच्या डोक्यावर लहान फुले येण्यापूर्वी या पिकाची काढणी करणे आवश्यक आहे.
चांगल्या प्रतीचे ब्रोकोली पीकचे वजन सुमारे 250-300 ग्रॅम असते.
सरासरी, विविधतेनुसार, उत्पादन 19 ते 24 टन/हेक्टर पर्यंत बदलते. बाजारातील मागणीनुसार, ब्रोकोली कोरुगेटेड बॉक्समध्ये किंवा प्लास्टिकच्या क्रेटमध्ये पॅक करतात.
छान आणि पूर्ण माहिती